100 lat temu na Górnym Śląsku rozpoczęło się III powstanie śląskie. Udział członków „Sokoła” w powstaniach śląskich zaznaczył się w sposób szczególny, za co górnośląski „Sokół” został w okresie II RP kilkukrotnie uhonorowany.
Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na Górnym Śląsku w okresie powstań i plebiscytu została doceniona poprzez nadanie Orderu Virtuti Militari całej organizacji sokolej z Górnego Śląska. Nie było to jednak jedyne wyróżnienie. Dzisiaj jedna z głównych ulic Katowic nosi dzisiaj nazwę Sokolskiej. Na tej samej ulicy znajduje się również obelisk upamiętniający powstanie pierwszego gniazda w Katowicach.
Ulica Sokolska
Ulica Sokolska zyskała swoją nazwę w 1922 r., po przyłączeniu Górnego Śląska do Polski. Taką nazwę nosiła aż do wybuchu wojny w 1939 r. W czasach PRL zmieniono nazwę ulicy na Karola Liebknechta oraz gen. dyw. Aleksandra Zawadzkiego. Decyzją Rady Miasta Katowice z 8 października 1990 ulicy przywrócono historyczną nazwę Sokolska.
„Sokół” na Śląsku
Pierwsze Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Śląsku powstało w Bytomiu 13 października 1895 r. z inicjatywy Józefa Tucholskiego, który został skierowany na Śląsk z Poznania. Do jego zadań należała budowa sieci Towarzystw na terenie Górnego Śląska. Już wkrótce powstało kolejne gniazdo „Sokoła” w Katowicach założone 15 marca 1896 r. Dla Niemców powstanie nowej polskiej organizacji było ogromnym zaskoczeniem, ponieważ uważali oni Śląsk za dawno zdobyty dla Niemiec. Władze pruskie widziały związek z polskim odrodzeniem narodowym na Śląsku w działalności ośrodka poznańskiego, w którym aktywną rolę odgrywali druhowie „Sokoła”, dlatego podjęli intensywną walkę z ruchem sokolim na Śląsku.
Przygotowania do powstańczych zrywów
Przygotowania militarne na Śląsku były bezpośrednio związane z „Sokołem” śląskim, który za pośrednictwem Józefa Dreyzy, utrzymywał kontakty z centralą w Poznaniu. Dreyza przed przybyciem na Śląsk należał do najaktywniejszych działaczy TG „Sokół” w Poznaniu, pełniąc funkcję naczelnika gniazda. Na Śląsku Dreyza rozpoczął swoją działalność w 1906 r., wykorzystując wcześniej zdobyte doświadczenie. Klęska Niemiec w 1918 r. przyczyniła się do aktywizacji środowisk polskich na Śląsku.
Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska powstała 5 stycznia 1919 r. w momencie przybycia Zygmunta Wizy z Poznania do Bytomia, który polecił Józefowi Dreyzie, znanemu i wpływowemu naczelnikowi Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na Śląsku, powołanie organizacji bojowej. Już 11 lutego 1919 r. odbyła się w Bytomiu pierwsza narada komendantów powiatowych pod przewodnictwem Józefa Grzęgorzka. Józef Dreyza 19 lutego 1919 r. stanął na czele Głównego Komitetu Wykonawczego POW, a dzięki niemu na stanowiskach komendantów powiatowych POW znaleźli się czołowi działacze sokoli, którzy wcześniej w większości pełnili funkcje naczelników gniazd.
Do wybuchu III Powstania Śląskiego, które rozpoczęło się w nocy 2/3 maja 1921 r., udało się zorganizować aż 265 gniazd „Sokoła” z około 20 tysiącami członków. Bez wątpienia rola „Sokoła” w walkach toczonych w okresie powstań śląskich była znaczna, a członkowie Związku należeli do najbardziej zaangażowanych powstańców we wszystkich zrywach śląskich.
Damian Małecki