28 lutego 1911 r. zarząd TG „Sokół-Macierz” we Lwowie podjął uchwałę oficjalnie powołująca do życia polskie harcerstwo.
Powstanie harcerstwa powszechnie kojarzone jest z Andrzejem Małkowskim i jego żoną Olgą Drahonowską. Niewielu jednak wie, że w chwili powstania polskiego skautingu w 1911 r. Małkowski był niespełna 23-letnim studentem. W związku z czym do realizacji idei Baden-Powella potrzebna mu była pomoc. Z prośbą o wsparcie zwrócił się do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, które odegrało decydującą rolę w jego początkach. Obecnie trudno sobie wyobrazić szybki rozwój polskich skautów bez „Sokoła”.
Historyczne spotkanie
Decyzja o powstaniu harcerstwa zapadła we Lwowie 26 lutego 1911 r., podczas spotkania zarządu „Sokoła”, na które zaproszeni zostali przedstawiciele „Zarzewia” i „Eleusis”. Decyzja o zwróceniu się o pomoc do „Sokoła” wynikała zapewne stąd, że tylko „Sokół” posiadał niezbędną infrastrukturę oraz kadrę instruktorską potrzebną do prowadzenia działalności skautowej. Z zaproszonych organizacji pewne doświadczenie posiadali członkowie „Zarzewia” (Związek Młodzieży Polskiej „Zet”, Liga Narodowa). Natomiast ruch „Eleusis” był luźnym stowarzyszeniem studenckim ślubującym poczwórną wstrzemięźliwość – od alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty, które jednak wywarło duży wpływ na charakter polskiego ruchu skautowego.
Podczas spotkania jako pierwszy o skautingu mówił druh „Sokoła” Eugeniusz Piasecki. Po nim głos zabrał Andrzej Małkowski, którego argumenty ostatecznie przekonały działaczy „Sokoła” o wartości nowego ruchu. Uchwała o utworzeniu harcerstwa została oficjalnie potwierdzona przez zarząd „Sokoła” 2 dni później. I to właśnie datę 28 lutego 1911 r. należy uznać za początek istnienia harcerstwa polskiego.
Młodzież sokola
Fakt włączenia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w budowę ruchu skautowego nie powinien nikogo dziwić. „Sokół” od dawna szukał sposobu na zainteresowanie młodzieży działalnością narodową, ponieważ sam pozostawał organizacją zrzeszającą osoby dorosłe. W początkach XX wieku był organizacją znaną, wpływową, o ugruntowanej pozycji w społeczeństwie. Co więcej, posiadało liczną kadrę instruktorską, wielu aktywnych i oddanych działaczy (tylko na terenie Autro-Węgier do 1914 r. w „Sokole” zrzeszonych było 230 oddziałów i 28 tys. członków) oraz sprzęt i środki niezbędne do prowadzenia szerokiej działalności wychowawczo-sportowej (sprzęt, boiska, sokolnie).
Pierwsi instruktorzy
W następstwie decyzji o utworzeniu Harcerstwa już 20 marca 1911 r. zorganizowano pierwszy kurs skautowy w Skolem. Takie kursy skautowe do wybuchu I wojny światowej organizowano przy okazji zlotów i kursów sokolich, co zapewne pozwalało zaoszczędzić czas i pieniądze. W organizację pierwszego kursu zaangażowanych było wielu Sokołów. Nie zabrakło wśród nich Andrzeja Małkowskiego, który prowadził większość zajęć, zapoznając uczestników ze swoją książką „Scouting jako system wychowania młodzieży” będącej tłumaczeniem i opracowaniem książki Baden-Powella „Scouting for boys”.
Ukończenie kursu przez nowych instruktorów otwarło drogę do utworzenia pierwszych drużyn skautowych we Lwowie – trzech męskich i jednej żeńskiej. W tym samym czasie przy władzach „Sokoła” we Lwowie utworzono 21 maja 1911 r. Naczelną Komendę Skautową, która 18 grudnia 1911 r. została przemianowana na Związkowe Naczelnictwo Skautowe. W ten sposób skauting stał się nieodłącznym elementem struktur „Sokoła”. Funkcję Komendanta Naczelnej Komendy Skautowej objął Kazimierz Wyrzykowski, wieloletni naczelnik „Sokoła”, który aż do 1914 r. był głównym organizatorem kursów skautowych.
Zapewne niewielu czytelników wie, że Małkowskiemu na początku do skautingu nie bardzo się śpieszyło. A ze skautingiem zapoznał się przy okazji wymierzonej mu kary. Za spóźnienie na zajęcia został zmuszony do przetłumaczenia książki Baden-Powella na język polski. Dopiero w trakcie tej pracy zrozumiał i docenił wartość nowego ruchu, któremu pozostał wierny do końca życia.
„Skaut”
Rola i znaczenie mediów w kształtowaniu patriotycznych postaw Polaków była w tamtych czasach nie mniejsza niż obecnie. Doskonale zdawano sobie z tego sprawę, dlatego zaraz po wakacjach 1911 r. dzięki wsparciu finansowym „Sokoła”, zaczął się ukazywać dwutygodnik „Skaut”, którego pierwszym redaktorem został Andrzej Małkowski. „Skaut” pod redakcją Małkowskiego zyskał dużą popularność i niewątpliwie odegrał bardzo istotną rolę w popularyzacji i błyskawicznym rozwoju polskiego skautingu. Po wyjeździe Małkowskiego redakcję nad dwutygodnikiem objął inny członek „Sokoła” Ignacy Kozielewski, autor hymnu harcerskiego „Wszystko co nasze Polsce oddamy”, który został opublikowany 15 października 1911 r. Kozielewski prowadził „Skauta” do 1914 r. W tym samym czasie z ramienia Naczelnej Komendy Skautowej wizytował powstające drużyny skautowe oraz był jednym z instruktorów kursów w Skolem. Swoje łamy rodzącemu się skautingowi udostępnił organ prasowy związku sokolego „Przewodnik Gimnastyczny Sokół”, co miało nie mniejsze znaczenie dla popularyzacji ruchu.
Czuwaj!
Już w październiku 1911 r. prezes „Sokoła” Ksawery Fischer zobowiązał wszystkie gniazda do tworzenia drużyn skautowych, dzięki czemu z kilkunastu drużyn istniejących pod koniec 1911 r. harcerstwo upowszechnia się wszędzie tam, gdzie działał „Sokół”. Zdecydowane i wielokierunkowe wsparcie „Sokoła” dla rodzącego się skautingu polskiego musiało wywrzeć duże wrażenie na ostatnich Oddziałach Ćwiczebnych „Zarzewia”, które utrzymywały pewną formę niezależności, dlatego już w listopadzie 1911 r. podporządkowały się władzom „Sokoła”, co pozwoliło ujednolicić polski skauting na całym obszarze działania.
Polskie nazewnictwo do skautingu wprowadzone zostało w czerwcu 1912 r. dzięki książce Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera „Harce młodzieży polskiej”. Dzięki ich pracy takie wyrażenia jak harcerstwo, harce, harcmistrz, zastęp i zastępowy na stałe weszły do słownika polskiego harcerza. Z tradycji „Sokoła” zaczerpnięte zostało również hasło „czuwaj”, które było hasłem Zlotu Grunwaldzkiego w 1910 r. – wielkich obchodów 500. rocznicy zwycięstwa wojsk polskich pod Grunwaldem. W tradycji „Sokoła” należy również szukać zwrotów druh, druhna i czołem!
VI Lwowska Drużyna Skautowa podczas zakładania obozu. Foto. Kresy.pl
Skauting w zaborze pruskim
W zaborze pruskim skautingiem szybko zainteresowały się władze miejscowego „Sokoła”, które już pod koniec sierpnia 1912 r. przeprowadziły w Poznaniu informacyjny kurs skautowy. Kurs poprowadzili Jerzy Grodyński i Tadeusz Strumiłło. Utworzono również Poznańską Komendę Dzielnicową pod przewodnictwem wiceprezesa „Sokoła” w Niemczech Ksawerego Zakrzewskiego, którego wspierać mieli Tadeusz Powidzki oraz Wiktor Maćkowiak. Wybijającą się postacią w tworzącym się harcerstwie poznańskim był Cezary Jindra, członek „Sokoła” poznańskiego, który w 1912 r. założył pierwszy w Poznaniu zastęp skautowy. Zastępy skautowe zaczęli także organizować dwaj młodzi i energiczni sokoli Antoni Jahns i Antoni Wysocki.
Skauci poznańscy niemal niezwłocznie organizują pierwsze wycieczki, ćwiczenia polowe i obchody rocznic narodowych, m.in. powstania styczniowego. Kółka skautowe powstają przy gniazdach, ale i polskich parafiach. Młodzi skauci włączają się również w akcję bojkotu niemieckich sklepów i towarów, stając przed sklepami niemieckich właścicieli i wstrzymują każdego Polaka przed wejściem, przypominając o powinności wspierania polskiego handlu. Zresztą podobnie rzecz miała się w Galicji, gdzie pierwszy Zjazd Drużynowych i Plutonowych 24-25 marca 1912 r., wyraził swoje przekonania w jednym z punktów ogłoszonej rezolucji: „Wszystkich skautów obowiązuje zasada popierania przemysłu polskiego (…) i bezwzględnego przeprowadzenia w życiu bojkotu wyrobów obcych”.
W tym samym czasie idea skautingu dotarła na Śląsk (w 1913 r. działały już pierwsze zastępy skautowe). Jednak ze względu na represje niemieckie rozwinięcie szerszej działalności okazało się możliwe dopiero w 1920 r., przy pomocy Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, dzięki któremu harcerstwo objęło wszystkie powiaty Śląska i osiągnęło stan ponad 6 tys. harcerzy.
ZHP
Dzięki wsparciu „Sokoła” w kilka lat harcerstwo swoim działaniem objęło wszystkie zabory oraz polskie środowiska emigracyjne. W 1913 r. istniało już 138 drużyn skautowych w ponad 70 miastach, skupiających blisko 7 tys. młodzieży i instruktorów. Lata 1914-1918 były okresem przejściowym dla wielu organizacji, ze względu na zaangażowanie ich członków w działania zbrojne. Nie inaczej było w przypadku polskiego harcerstwa, z szeregów którego wyszły tysiące żołnierzy polskich walczących o niepodległość Polski.
Do ostatecznego zjednoczenia harcerstwa doszło 1-2 listopada 1918 r. w dniu powołania Związku Harcerstwa Polskiego.
Damian Małecki