Działalność paramilitarna „Sokoła” (na przykładzie Jasła)
W okresie poprzedzającym I wojnę światową, jasielski ?Sokół? prowadził działalność paramilitarną oraz tworzył Stałą Drużynę Sokoła. Głównym celem było przygotowanie społeczeństwa do walki. W przewidywaniu konfliktu wojennego na kilka lat przed I wojną światową rozpoczęło się w Galicji organizowanie związków wojskowych ?Strzelca? i ?Polskich Drużyn Strzeleckich?. Protektorat nad tą akcją objęła Tymczasowe Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych utworzona w Wiedniu w 1912 r. Pomiędzy dwoma odłamami organizacji niepodległościowych, socjalistycznym i narodowym, dochodziło do ostrych starć politycznych, w wyniku których w maju 1914 roku wystąpiły z Komisji niektóre ugrupowania z kongresówki, grawitujące do Narodowej Demokracji, a Polskie Drużyny Strzeleckie oparte głównie o Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? i Naczelnictwo Skautowe zerwały porozumienie ze Związkiem Strzeleckim. W obliczu wojny Drużyny Strzeleckie i Związek Strzelecki podporządkowały się znowu komendzie Piłsudskiego.
W Jaśle Drużyny Sokole i Związek Strzelecki w 1914 roku współpracowały ze sobą. Odbywały się wspólne ćwiczenia wojskowe grup jasielskich łącznie z oddziałami ze Żmigrodu, Dębowca i Kołaczyc. Przeszkolone i uzbrojone oddziały odsyłano do Sanoka (legion wschodni) i do Krakowa (legion zachodni). Ogólnie z terenu Jasła zmobilizowano 400 legionistów. Zarówno jasielski ?Sokół?, jak i ?Strzelec? przyjmowały ludzi do formacji wojskowych na własną rękę i przećwiczywszy ich odsyłały do obozów. Jasielski ?Sokół? przekazywał ludzi do Sanoka. 3 września 1914 roku do legionu wschodniego wcielono 36 żołnierzy z Jasła. ?Strzelec? natomiast wysyłał żołnierzy do Krakowa.
Począwszy od pierwszych lat bieżącego stulecia Narodowa Demokracja cieszyła się dużymi wpływami w Towarzystwie, szczególnie wśród inteligencji Jasła. Najsilniejszą formacją było przed I wojną w Jaśle Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? i Towarzystwo Szkoły Ludowej. W obu tych organizacjach ważną rolę odgrywali nauczyciele miejscowego gimnazjum. Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? w Jaśle było organizacją apolityczną, jednak widać było w latach 1900 do 1930 mocne wpływy Endecji, która na terenie Jasła miała wielu zwolenników w sferach inteligencji i biurokracji, a te warstwy tworzyły trzon Towarzystwa w Jaśle.
W latach międzywojennych (1918 ? 1939) ?Sokół? stawał się bardziej otwartym na różne ideologie polityczne, ze względu na mnogość partii politycznych, jakie w tym czasie działały. Sokół w tym czasie stał się ośrodkiem kulturalnego i sportowego życia. Przede wszystkim zadbano o przygotowanie fizyczne ludzi młodych, a wiodącą rolę zaczął odgrywać aspekt zdrowotny i sportowy, ściśle związany z potrzebami wojska. Ćwiczenia gimnastyczne Towarzystwo prowadziło ściśle dla potrzeb wojska poprzez np. ćwiczenia lancami. W latach 1912 ? 1914 ?Sokół? szkolił członków do Drużyn Bartoszowych. Od 1 stycznia 1926 r roku stworzono z 12 druhów drużynę przysposobienia wojskowego, prowadzoną początkowo wyłącznie przez siły sokole, a od 15 maja tego roku pracę tę przejął osiadły na stałe w Jaśle oficer wojskowy, por. Krassowski. Okręg jasielski należał do IV Batalionu Dzielnicy Krakowskiej. W roku 1932 na specjalną inspekcję przybył do ?Sokoła? gen. Józef Haller.
W latach 1935 ? 1938 organizowane były co roku Zimowe Marsze Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów organizowanych przez wojsko pod protektoratem gen. Dyw. Edwarda Rydza- Śmigłego. We wszystkich tych marszach brał udział patrol z jasielskiego ?Sokoła? Był to 3 etapowy, trzydniowy marsz na nartach ze strzelaniem na ostatnim etapie.
Mimo konkurencji ?Strzelca?, ?Sokół? ze względu na prestiż członków ?Sokoła?, w większości inteligencji jasielskiej, nadal prowadził, a nawet rozwijał swoją działalność. Mimo, iż w latach 1918 ? 1939 działał w Jaśle Klub Sportowy ?Czarni?, a w 1924 roku został założony żydowski Klub Sportowy ?Makkabi? oraz prowadził działalność ?Strzelec?, to jednak liczba członków Towarzystwa utrzymywała się w środkowym poziomie, co można uznać za pewien sukces.
Justyna Gorczyca