Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” odegrało wybitną rolę w powstaniu, kształtowaniu i szybkim rozwoju Harcerstwa
W?2011?r. obchodziliśmy 100. rocznicę powstania harcerstwa polskiego. Niestety wiele osób popełnia błąd, utożsamiając jego powstanie wyłącznie z?angielskim skautingiem. To?prawda, że?idea ta?dotarła do?nas z?Anglii, jednak ?polską drogę? do?harcerstwa zawdzięczamy Towarzystwu Gimnastycznemu ?Sokół?, którego rola w?utworzeniu i?szybkim rozwoju harcerstwa jest nie do?przecenienia.
Nie powinno dziwić, że?harcerstwo najkorzystniejsze warunki do?rozwoju znalazło w?zaborze austriackim, w?którym Polacy mieli autonomię. Już od?1867?r. aktywnie i?nieskrępowanie działało tutaj Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? ??organizacja znana, wpływowa, a?przede wszystkim zasobna finansowo i?sprzętowo, m.in. w?boiska, sprzęt oraz sokolnie ??budynki, w?których mieściły się sale gimnastyczne i?miejsca spotkań ?sokołów?. Wiele z?tych budynków stoi do?dziś, można łatwo je?rozpoznać po?wizerunkach sokoła, który zdobi sklepienia i?mury. Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? było w?tym czasie jedyną organizacją mającą liczną kadrę instruktorską oraz wielu aktywnych i?oddanych działaczy we?wszystkich zaborach, tylko na?terenie Austrii miał ponad 230 oddziałów z?ponad 28?tys. członków. Jeden z?lepiej obecnie znanych twórców skautingu Andrzej Małkowski był aktywnym członkiem ?Sokoła?.
Nowy ruch
Po?raz pierwszy publicznie o?harcerstwie dyskutowano podczas obchodów 500. rocznicy zwycięskiej bitwy pod Grunwaldem w?1910?r. w?Krakowie. Ukazał się wtedy na?łamach ?Przeglądu Sokolego? apel ?Sokoła? wzywający do?rozpoczęcia pracy z?młodzieżą i?czerpania przy tym z?wzorów angielskiego skautingu. Warto dodać, że?podczas tych obchodów 7-tysięczny chór po?raz pierwszy odśpiewał ?Rotę? Konopnickiej. Było to?możliwe również dzięki temu, że?słów ?Roty? uczono się wcześniej w??gniazdach sokolich?. Można sobie tylko wyobrazić, jaka atmosfera towarzyszyła rodzącemu się harcerstwu polskiemu.
Decydującym momentem w?jego historii było spotkanie zorganizowane 26 lutego 1911?r. przez ?Sokoła-Macierz? we?Lwowie, na?które zaproszeni zostali przedstawiciele ?Zarzewia?, ?Eleusis? i??Eleutrii?. O?ile ?Zarzewiacy? mieli pewne doświadczenia organizacyjne, o?tyle ?Eleusis? i??Eleutria? były wyłącznie stowarzyszeniami etycznymi, niemającymi żadnych realnych możliwości. Podczas tego spotkania referat dotyczący skautingu i?korzyści płynących z?zastosowania go wśród młodzieży polskiej wygłosił druh ?Sokoła? Eugeniusz Piasecki. Po?nim głos zabrał Andrzej Małkowski, który o?skautingu mówił z?ogromnym zapałem i?to?jego argumenty ostatecznie przekonały zgromadzonych o?wartości nowego ruchu.
Pierwszy kurs dla harcerzy
Już 20 marca 1911?r. zorganizowano pierwszy kurs skautowy w?Skolem k. Drohobycza, który służył jako ośrodek szkolenia instruktorów sokolich. Pierwsze kursy harcerskie, odbywające się do?1914?r., organizowane były przy okazji kursów dla członków ?Sokoła?. Podczas kursu Andrzej Małkowski prowadził większość zajęć, zapoznając uczestników ze?swoją książką. Jego praca ?Scouting jako system wychowania młodzieży? była tłumaczeniem i?opracowaniem książki Roberta Baden-Powella ?Scouting for boys?. Najciekawsze jest to, że?książkę Małkowski miał przetłumaczyć jako karę za?spóźnienie na?zajęcia, z?czym zresztą nie bardzo mu się śpieszyło i?dopiero nakaz sądu instruktorskiego wymógł na?nim przetłumaczenie książki do 15 kwietnia 1910?r. Małkowski zauważył wtedy, że?model pracy proponowany przez Baden-Powella może odpowiadać oczekiwaniom polskiej młodzieży. Już pierwsze próby upewniły Małkowskiego, że?jest to?najlepszy sposób na?wciągnięcie polskiej młodzieży do?pracy społecznej na?rzecz narodu.
Lwowskie początki
Zaraz po?zakończeniu kursu zapadła decyzja o?utworzeniu z?dotychczasowych Drużyn Młodzieży Sokolej ??powstających do?tego czasu na?bazie umowy pomiędzy Organizacją Młodzieży Niepodległościowej ?Zarzewie? a?władzami ?Sokoła? ??pierwszych drużyn skautowych we?Lwowie. W?tym samym czasie przy władzach ?Sokoła? we?Lwowie utworzono 21 maja 1911?r. Naczelną Komendę Skautową (NKS), która 18 grudnia 1911?r. została przemianowana na?Związkowe Naczelnictwo Skautowe, któremu przez cały czas podlegał Małkowski i?jego koledzy. Pierwszym komendantem NKS został Kazimierz Wyrzykowski, wieloletni naczelnik ?Sokoła?, niezwykle zasłużony dla obu organizacji.
Olga i Andrzej Małkowscy
Już po?wakacjach 1911?r. dzięki wsparciu finansowemu ?Sokoła? zaczął się ukazywać dwutygodnik ?Skaut?, którego pierwszym redaktorem został Małkowski. Dzięki energii i?pasji, z?jaką redagował ?Skauta?, popularność i?nakład pisma szybko rosły, w?krótkim czasie zaczęto wydawać 6?tys. egzemplarzy. Po?wyjeździe Małkowskiego redakcję nad dwutygodnikiem objął inny członek ?Sokoła? ??Ignacy Kozielewski, autor hymnu harcerskiego ?Wszystko, co?nasze?, opublikowanego w?pierwszym numerze ?Skauta?, który ukazał się 15 października 1911?r.
W?czerwcu 1912?r. ukazała się praca ?Harce młodzieży polskiej? druha Eugeniusza Piaseckiego i?Mieczysława Schreibera, która do?skautingu wniosła wiele elementów z?historii Polski, wprowadziła także staropolskie nazewnictwo,?m.in. harcerstwo, harce, harcmistrz, zastęp i?zastępowy. Natomiast hasła ?czuwaj? i??czołem? oraz zwroty ?druh? i??druhna? zostały zaczerpnięte z?tradycji ?Sokoła?. Wzorem munduru dla harcerzy była czamara sokola ??mundur ze?sznurami zaprojektowany przez Artura Grottgera.
Harcerstwo w?zaborach rosyjskim i?pruskim
Inaczej sytuacja wyglądała w?zaborze rosyjskim, w?którym pierwowzory skautingu pojawiały się od?1909?r. Na?tym terenie najprężniej działały konspiracyjne oddziały ćwiczebne ?Zarzewia?, które z?czasem przekształcały się w?drużyny skautowe. Wkrótce pojawiło się także ?Junactwo?, które było formą harcerstwa skierowaną do?młodzieży rzemieślniczej i?robotniczej.
W?zaborze pruskim z?inicjatywy prezesa ?Sokoła? Bernarda Chrzanowskiego utworzono Poznańską Komendę Dzielnicową pod przewodnictwem wiceprezesa ?Sokoła? Ksawerego Zakrzewskiego. Komenda czuwała nad powstającym harcerstwem, a?wiele gniazd już wcześniej podjęło inicjatywę samodzielnie.
W?Krakowie wyjątkowo aktywnie działał Zygmunt Wyrobek, członek ?Sokoła? i?uczeń dr. Henryka Jordana (założyciela ?Sokoła? krakowskiego, twórcy Ogrodów Jordanowskich). Harcerstwo bardzo dobrze rozwijało się również w?Stanach Zjednoczonych, gdzie w?latach 1915?1916 przebywał Andrzej Małkowski, działający na?rzecz harcerstwa w?Związku Sokołów Polskich w?Ameryce.
O?roli, jaką ?Sokół? odegrał w?początkach harcerstwa, najlepiej świadczą słowa samego Małkowskiego: ?Tow. [Gimnastyczne] ?Sokół? nie tylko swoim protektoratem zasłoniło nas w?zaborze austriackim przed prześladowaniem rządowym, ale również nie skąpiło pieniędzy, ażeby liczne nasze agendy zorganizować. Najcenniejszym jednak jego dla nas darem były coroczne wakacyjne skautowe kursy związkowe w?Skolem. Należy się wieczna wdzięczność inicjatorowi tych kursów dr. K. Wyrzykowskiemu?.
Do?wybuchu I?wojny światowej rozwój harcerstwa był tak gwałtowny, że?tylko na?terenie zaboru austriackiego w?1913?r. istniało 138 drużyn skautowych w?ponad 70 miastach, skupiających blisko 7?tys. młodzieży i?instruktorów. Do?zjednoczenia harcerstwa w?Związek Harcerstwa Polskiego doszło 1?2 listopada 1918?r. ZHP liczył wtedy 33,4?tys. harcerzy.
Damian Małecki
Źródło:
Artykuł ukazał się w GAZECIE POLSKIEJ CODZIENNIE 12.08.2013 nr 585