?Sokół? pomimo swoich wybitnych zasług dla Polski pozostaje prawie zupełnie nieznany, na co najpewniej wpływ miały także ogromne straty osobowe organizacji w okresie II wojny światowej, co nie zmienia faktu, że odegrał niesłychanie ważną rolę w historii Polski i Polaków. ?Sokół? jako pierwsza organizacja na ziemiach polskich propagował patriotyzm, zdrowy styl życia oraz postawy obywatelskie. ?Sokół? był prekursorem sportu w Polsce, a jeden z jego druhów strzelił pierwszą, historycznie udokumentowaną bramkę w polskiej piłce nożnej. Ponadto w znaczący sposób przyczynił się do powstania Błękitnej Armii ? najbardziej wartościowej jednostki Wojska Polskiego podczas wojny polsko-bolszewickiej. Jest najważniejszym z twórców polskiego Harcerstwa, a jego członkowie w decydujący sposób wpłynęli na przebieg Powstania Wielkopolskiego. Wreszcie, ludzie wychowani na ideałach ?Sokoła? mieli ogromny udział w kształtowaniu się polskiego ruchu narodowego.

Idea i powstanie

Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? powstało we Lwowie w 1867 r. dzięki zaangażowaniu miejscowej młodzieży akademickiej, która dla swojej idei pozyskała wielu wpływowych obywateli miasta, bez których organizacja najpewniej by się nie utrzymała. Polski ?Sokół? powstał dzięki pomocy ?Sokołów? czeskich, którzy własną organizację utworzyli pięć lat wcześniej. Ideę, która przyświecała twórcom ?Sokoła?, najlepiej oddaje artykuł Jana Dobrzańskiego, późniejszego czołowego działacza Towarzystwa, a wcześniej jednego z głównych działaczy w okresie Wiosny Ludów we Lwowie , który w Gazecie Narodowej pisał: ?Towarzystwo gimnastyczne powinno dbać o to, żeby nie mając nic wspólnego z polityką, wykluczyć ją zgoła z grona członków. Dbajmy o to, aby nadać i zachować towarzystwu cechę narodową, a obojętną jest i powinno być rzeczą czy wydziałowy lub członek liczy się do postępowców lub konserwatystów, do białych lub czerwonych. Wybierajmy takich, którzy by bez względu na stronnictwo, do którego należą, najlepiej Towarzystwem kierować umieli. Starajmy się nie wykluczać nikogo, lecz przeciwnie zespolić, połączyć wszystkie stronnictwa w jedno wielkie, silne stronnictwo ruchu gimnastycznego?

?Sokół? powstał kilka lat po upadku powstania styczniowego, dlatego dla jego założycieli stało się jasne, że od tej pory polem działania musi się stać praca organiczna, zwrócona do całego społeczeństwa polskiego, ukierunkowana na budzenie uczuć patriotycznych i kształtowanie postaw obywatelskich. Godłem Towarzystwa stal się sokół w locie, którego od tej pory używano na pieczęciach i sztandarach we wszystkich Towarzystwach.

Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? we Lwowie przez pierwsze 17 lat działało jako jedyne na ziemiach polskich. Wydaje się, że największe znaczenie dla rozwoju Sokolstwa po tym czasie, miało powstanie ?Przewodnika Gimnastycznego ?Sokół?? –  własnego miesięcznika poświęconego wychowaniu fizycznemu i działalności Towarzystw, który w znaczący sposób przyczynił się do popularyzacji idei. W niedługim czasie zaczęły powstawać kolejne gniazda ? oddziały Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokół?, jako samodzielne jednostki, które jednak wzorowały się na pierwszym ?Sokole? lwowskim. Inicjatorami zakładania nowych gniazd były osoby przenoszące się ze Lwowa do innych miejscowości. Dotyczyło to zwłaszcza urzędników, którzy byli często przenoszeni do prowincjonalnych ośrodków. Często w mniejszych miejscowościach ?Sokół? dawał jedyną możliwość samorealizacji w pracy społecznej oraz zaistnieniu w przestrzeni publicznej.

Pierwsze gniazda Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokół? poza Lwowem powstały w Stanisławowie i Tarnowie w 1884 r. Wkrótce nowe gniazda ?Sokoła? zaczęły pojawiać się także w ośrodkach silnej emigracji polskiej. Pierwsze gniazdo w Berlinie powstało już w 1889 r., następnie w Paryżu w roku 1901. Pierwsze gniazdo w Belgii powstało w 1908 r. Był to okres, w którym idea ?Sokoła? szybko się rozwijała i już w 1887 r. dotarła za ocean – do Stanów Zjednoczonych, w których miała odegrać znaczącą rolę w życiu polskiej emigracji. Tego roku powstało pierwsze gniazdo ?Sokoła? w Chicago, którego założenie nie byłoby możliwe bez wydatnej pomocy Sokołów czeskich, którzy jak zwykle, deklarowali daleko idącą pomoc, a także wspomogli gniazdo instruktorem i materiałowo. Na bazie pierwszego Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokół? w Chicago powstało bardzo silne środowisko ?Sokoła? polskiego na terenie Stanów Zjednoczonych, którego liczba członków w szczytowym okresie działalności wynosiła kilkadziesiąt tysięcy.

Niezwykłe znaczenie dla historii ?Sokoła? miały zloty, które integrowały i ożywiały działalność wszystkich Towarzystw, dawały także znakomitą okazję szerszego zaprezentowania się Sokolstwa społeczeństwu polskiemu, dlatego przygotowywano się do nich bardzo starannie. Zloty łączono zazwyczaj z upamiętnianiem wielkich rocznic narodowych, ale także ważnymi wydarzeniami w Polsce, tak aby w ich organizację wciągnąć jak najszersze kręgi społeczeństwa. Jednym z najbardziej udanych zlotów, który na długo zapadł w pamięci jego uczestnikom był Zlot Grunwaldzki w 1910 r., zorganizowany w 500. rocznicę zwycięstwa pod Grunwaldem. Zlot, który przerodził się w wielką manifestację patriotyczną wspierali najwybitniejsi patrioci tego okresu – Ignacy Jan Paderewski, Henryk Sienkiewicz, Włodzimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz oraz Maria Konopnicka, która słowa ?Roty? napisała z myślą o braci sokolej, a Feliks Nowowiejski skomponował do nich muzykę na zamówienie władz sokolich . Podczas V Zlotu Sokolstwa Polskiego odsłonięto także Pomnik Grunwaldzki (przedstawiający Jagiełłę na koniu) ufundowany przez I.J. Paderewskiego z napisem na pomniku „Praojcom na chwałę ? braciom na otuchę”, który tak jak przed laty, można dzisiaj podziwiać na placu Matejki w Krakowie.

Znacznie wcześniej, w 1894 r. we Lwowie w dniach 14-15 lipca odbył się II Zlot Sokolstwa Polskiego. Podczas tego Zlotu 14 lipca 1894 r. rozegrano pierwszy oficjalny mecz piłki nożnej pomiędzy drużynami ?Sokoła? krakowskiego i lwowskiego. Pierwszą bramkę zdobył członek ?Sokoła? lwowskiego druh Włodzimierz Chomicki. Była to pierwsza w historii bramka zdobyta na ziemiach polskich.

Całą sprawą Sokolstwo Polskie starało się zainteresować władze w kraju także przed EURO2012, niestety nieskutecznie. Tymczasem pierwszą historyczną bramkę strzeloną we Lwowie za początek piłki nożnej w swoim kraju uznali? Ukraińcy, którzy w 1999 r. już oficjalnie wpisali to wydarzenie do historii piłki nożnej w ich kraju. Polskie władze nigdy nie uhonorowały daty tego historycznego wydarzenia, ani strzelca pierwszej bramki – druha Włodzimierza Chomickiego.

?Sokół? wiąże duże nadzieje z osobą Zbigniewa Bońka, który będąc nowym prezesem PZPN jest także wnukiem ?Sokoła?.

 

?Sokole? Harcerstwo

Również Harcerstwo w swych początkach najkorzystniejsze warunki do rozwoju znalazło w zaborze austriackim. Twórca skautingu Andrzej Małkowski był aktywnym członkiem ?Sokoła?, tak jak wielu jego kolegów – członków Zarzewia. W 1911 r.  przy władzach ?Sokoła? we Lwowie powstało Związkowe Naczelnictwo Skautowe, pod którego auspicjami zaczęło się rodzić Harcerstwo Polskie. Przez cały ten okres Sokolstwo wspierało rodzące się Harcerstwo dając opiekę prawną wobec Rady Szkolnej, a nawet opiekę moralną wobec rodziców. ?Sokół? przyczynił się do przystosowania systemu skautingu angielskiego do wymogów i warunków pracy w Polsce. ?Sokół? wspomagał Harcerstwo materialnie, instruktorami, udostępniał sale do ćwiczeń i boiska, których ?Zarzewie? nie posiadało. Organizował także obozy letnie oraz kursy dla instruktorów. Ponadto ?Sokół? sfinansował czasopismo ?Skaut? i studia Małkowskiego w Londynie.

 

?Sokół? w Powstaniu Wielkopolskim

Udział członków ?Sokoła? w Powstaniu Wielkopolskim również nie jest szeroko znany. Jednak nie ulega wątpliwości, że członkowie Towarzystwa odegrali istotną rolę w Powstaniu Wielkopolskim. Niektóre szacunki mówią o tym, że nawet do 80 proc. kadry dowódczej mogli stanowić Sokoli. Ciekawy jest fakt, że poszczególne gniazda nie zabraniały swoim członkom służby w wojskach inżynieryjnych zaborcy, a swoich druhów często celowo do takiej służby zachęcały. Podczas samego powstania zdarzało się, że poszczególne gniazda ?Sokoła? same, spontanicznie rozbrajały Niemców i przejmowały kontrolę nad miejscowością. Znamienne, że pierwszą ofiarą powstania był Franciszek Ratajczak ? członek gniazda w Wanne w Westfalii, a osobista ochrona Ignacego Paderewskiego, po jego powrocie do kraju w 1918 r., to także członkowie Towarzystwa.

Powiązanie kierownictwa Powstania Wielkopolskiego z ?Sokołem? jest niezwykle ciekawe. Udało się ustalić, że druhami ?Sokoła? byli m.in. twórca Straży Ludowej Julian Lange, wieloletni działacz ?Sokoła? w Berlinie, a także przewodniczący prezydium Naczelnej Rady Ludowej dr Bolesław Krysiewicz. W swoich wspomnieniach Sokoli bardzo często wypowiadali się o Naczelnej Radzie Ludowej jako o rozszerzonej ?Radzie Sokoła?, w której dominującą częścią mieli być druhowie Towarzystwa. Ponadto członkami ?Sokoła? byli Bernard Chrzanowski, Tadeusz Powidzki, Celestyn Rydlewski, Karol Rzepecki, Józef Tucholski, Czesław Meissner, Wojciech Trąmpczyński oraz wielu innych, w rękach których spoczywało kierownictwo powstania. Członkowie ?Sokoła? sprawowali także funkcje dowódcze w pododdziałach Straży Ludowej, stanowili także dużą część jej szeregowych członków. Obecnie niezbędne jest przeprowadzenie gruntownych badań, które potwierdzą olbrzymi wkład ?Sokoła? w Powstanie Wielkopolskie.

Sokolstwo Polskie wywarło ogromny wpływ nie tylko na Powstanie Wielkopolskie, ale także na powstanie Błękitnej Armii gen. Hallera, jednostki utworzonej we Francji w 1917 r. z polskich ochotników przybyłych ze Stanów Zjednoczonych, Kanady, Argentyny i Brazylii oraz polskich jeńców wojennych. Utworzenie armii na Zachodzie było możliwe dzięki druhom ?Sokoła?, którzy licznie wstępowali w jej szeregi, z 21 tys. ochotników zza oceanu ponad 6 tys. stanowili członkowie ?Sokoła?. Także wśród polskich jeńców tworzono gniazda ?Sokoła?, które dla Polaków tam przebywających nie były niczym nowym, ponieważ duża część z nich zetknęła się z ?Sokołem? jeszcze przed wybuchem wojny. Do wyjazdu do Polski (w kwietniu 1919 r.) Armia Hallera liczyła około 70 tys. żołnierzy, stanowiąc najlepiej wyszkoloną i uzbrojoną część tworzącego się Wojska Polskiego. Swoją wartość udowodniła w czasie wojny polsko-bolszewickiej, były to najbardziej bitne oddziały Armii Polskiej.

Na uwagę zasługuje fakt, że Towarzystwa działające na terenie Stanów Zjednoczonych, niedługo po dekrecie prezydenta Francji z 4 czerwca 1917 r. umożliwiającym tworzenie Armii Polskiej we Francji, zamieniły się w punkty werbunkowe, które kierowały ochotników do obozów szkoleniowych w miejscowości Niagara-on-the-Lake na terenie Kanady, skąd po przeszkoleniu wysyłano ich do Francji. Dzisiaj w miejscowości tej znajduje się najprawdopodobniej jedyny polski cmentarz wojskowy na terenie Ameryki, na którym pochowani zostali żołnierze Błękitnej Armii, którzy zmarli podczas epidemii grypy. Warto dodać, że już po zakończeniu działań wojennych ? Hallerczyków, po spełnieniu swojego obowiązku wobec rodzącej się Ojczyzny, wróciło za granice.

Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? miało duży wpływ na kształtowanie się polskiego ruchu narodowego, legitymacje członkowskie Towarzystwa posiadało wielu wybitnych polityków narodowych m.in. Roman Dmowski i Zygmunt Balicki, który pierwszy raz zetknął się z ?Sokołem? w domu rodzinnym oraz Stanisław Głąbiński, Wojciech Trąmpczyński, Stanisław Grabski, Leopold Skulski, Marian Seyda oraz wielu innych. Dla wielu późniejszych działaczy narodowych zetknięcie się z ?Sokołem? w okresie swojej młodości było pierwszym impulsem do podjęcia pracy narodowej. Jeżeli prześledzimy biografie działaczy narodowych z okresu międzywojennego to zobaczymy, że ?Sokół? był często pierwszym etapem działalności młodych narodowców, którzy następnie rozwijali swoje umiejętności w Młodzieży Wszechpolskiej i narodowych strukturach politycznych.  Wiele elementów idei ?Sokoła? można odnaleźć w programie Związku Ludowo-Narodowego z 1919 r., który fragmentami przypomina deklarację ideową ?Sokoła? tzw. X Przykazań Sokolstwa. Należy pamiętać, że w okresie zaborów ?Sokół? był jedną z nielicznych organizacji, w której rozwój myśli narodowej był możliwy. Wpływ Sokolstwa na działaczy narodowych II RP najpełniej ujawnił się podczas zajmowania przez Polskę Zaolzia, kiedy to wielu polityków narodowych zachowało powściągliwość i nie poparło pretensji terytorialnych Polski. Wyraźnie widać w tym wypadku wpływ kontaktów między Sokolstwem w Polsce i Czechach, które jeszcze od okresu zaborów były bardzo silne. Trudno było przypuszczać, żeby ludzie wychowani na zasadach braterskiej jedności, w krótkim czasie stali się zwolennikami twardego kursu wobec braci Sokolskiej z sąsiedniego kraju.

 

Sport i Kościół

Domeną Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokół? zawsze pozostawał sport, a w szczególności gimnastyka (której jednak nie uprawiało więcej niż 25-30% członków), ale bardzo często uprawiano także inne dyscypliny, m.in. lekką atletykę, pływanie, zapasy, kolarstwo, tenis, boks, a nawet narciarstwo i szermierkę.  Jednak w ?Sokole? stawiano przede wszystkim na wszechstronny rozwój członków, a nie szkolenie ?zawodowców? w danej dziedzinie. Stąd wychowanie fizyczne w ?Sokole? opierało się także na lekkiej atletyce, grach, a nawet zabawach ruchowych. Zapewne dzięki temu za sprawą Henryka Jordana, jednego z założycieli TG ?Sokół? w Krakowie, zaczęły powstawać ?ogrody jordanowskie?, w których dzieci, młodzież i dorośli mogli aktywnie spędzać czas. Bardzo często Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? było prekursorem danej dziedziny sportu, w tym piłki nożnej i wielu innych dyscyplin. Co ciekawe, część historyków sportu uznaje datę rejestracji pierwszego Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokół? za początek rozwoju sportu w Polsce.

Bardzo dobrze układała się współpraca organizacji z Kościołem katolickim. Wielu kapłanów energicznie zabiegało o to, aby Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? powstało w ich parafii. Przyczynili się oni tym samym do niemałego wzrostu ilości gniazd. Ponadto sprawowali funkcję kapelanów gniazd, okręgów i dzielnic sokolich. Organizowali nabożeństwa rocznicowe i zlotowe, podczas których często wygłaszali niezwykle płomienne i patriotyczne kazania.

Swoich związków z ?Sokołem? nie ukrywał papież Jan Paweł II, który ćwiczył gimnastykę w ?Sokole? pod kierunkiem prof. Czesława Panczakiewicza jeszcze w gimnazjum. Podczas jednej ze swoich pielgrzymek do Polski wspominał: ?Potem poszedłem do gimnazjum, a z gimnazjum chodziło się do ?Sokoła”, na gimnastykę. Chodziło się także do „Sokoła” na przedstawienia. A wy jeszcze gracie teraz, macie teatr amatorski w „Sokole”? Tam to było świetnie” .

Pomimo tego, że ?Sokół? w czasie wojny został przez Niemców zdziesiątkowany, a całe kierownictwa Towarzystw Gimnastycznych ?Sokół? były rozstrzeliwane (począwszy od prezesów na protokolantach kończąc) ?Sokół? dążył do wznowienia działalności. Tuż po wojnie, na pierwszy zjazd Rady w Krakowie, swoich delegatów przysłało 90 Towarzystw z całego kraju (spośród około 800 istniejących przed wojną) dążących do wznowienia działalności Związku Towarzystw Gimnastycznych ?Sokół? w Polsce. Jednak już w 1947r. ?Sokół? został zdelegalizowany, a część jego członków przeszła do pracy w konspiracji. Jednak nawet po tym okresie można dostrzec pewne elementy z historii ?Sokoła? w kinematografii polskiej. Wkład Sokolstwa w zachowanie polskości na terenie Wielkopolski w pewnym stopniu ukazuje serial ?Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy?, a zwłaszcza jego ostatnie części, w których możemy podziwiać młodych Sokołów ćwiczących w stodołach i na łąkach z kijami w dłoniach zamiast karabinów. Z kolei hymn ?Sokoła? możemy usłyszeć w drugiej części ?Samych Swoich?, podczas ślubu Anki Pawlakówny i jej narzeczonego, najprawdopodobniej komuniści nie zdawali sobie sprawy z faktu, że jest to utwór tak zasłużonego Towarzystwa.

Do wskrzeszenia ?Sokoła? w Polsce przed 1989 r. nie udało się doprowadzić, mimo intensywnych zabiegów dawnych ?Sokołów?, którzy z rozwiązaniem Towarzystwa nigdy się nie pogodzili. Stało się to możliwe dopiero po upadku komunizmu. Obecnie działa w Polsce ponad 50 Towarzystw Gimnastycznych ?Sokół?. I tak jak przed laty, prowadzą one działalność sportową i patriotyczną, włączając się w obchody świąt narodowych i religijnych. W ostatnim czasie nowe Towarzystwa powstały m.in. w Lesznie, Perkowie, Strachocinie, Sanoku i Wieliczce.

Damian Małecki

Sokolstwopolskie.pl

 

NARODOWCY.NET