Zagórski „Sokół” od momentu utworzenia w 1894 r. stał się ostoją polskości, krzewicielem kultury fizycznej oraz propagatorem oświaty i wychowania. Utworzenie „Sokoła” przyczyniło się do znacznego rozbudzenia życia społecznego i kulturalnego w regionie.
W niepodległej Polsce
Zagórscy druhowie uczestniczyli w specjalistycznych kursach w zakresie gimnastyki, organizowanych przez Związek. Związkowe kursy nauczycielskie trwały 6 tygodni, w swoim programie zawierały podstawy anatomii, fizjologii i higieny, udzielania pierwszej pomocy, teorię gimnastyki i gier oraz zajęcia praktyczne. Absolwenci przystępowali do egzaminu wewnętrznego, który dawał uprawnienia do prowadzenia ćwiczeń w gniazdach lub do egzaminu państwowego, uprawniającego do prowadzenia zajęć w szkołach. Organizowano też kilkudniowe kursy okręgowe. W 1928 r. w zimowym kursie wojskowym w Przemyślu wzięli udział druhowie Osiecki i Świstacki. W szkoleniowych obozie wojskowym w Sanoku uczestniczył druh Śliz. Mieczysława Polińska została wysłana na kurs narciarski do Rozłucza oraz 4-tygodniowy kurs związkowy do Kozłówki.
W latach 1923-1924 w sanockim gnieździe było czterech fachowych nauczycieli gimnastyki: Marian Szajna, Franciszek Moszoro, Leon Kaczorowski i dh Klimaszewski. W następnych latach przybyło kolejnych: Stanisław Pierożyński, Jadwiga Zaleska, Weronika Radwańska i in. Zagórski „Sokół” wielokrotnie korzystał z pomocy sanockiej kadry instruktorsko-nauczycielskiej. Naczelnik Witwicki prowadził ćwiczenia szwedzkie lekkoatletyczne oraz lancami i ćwiczenia wolne z oddziałem żeńskim. W 1933 r. ćwiczenia gimnastyczne męskie i żeńskie odbywały się regularnie. W 1931 r. przy Sokole działał hufiec szkolny, który skupiał 43 uczniów gimnazjum i szkoły podstawowej.
Zagórscy Sokoli brali udział w licznych pokazach oraz zawodach sportowych, odnosząc sukcesy. Dnia 19 marca 1928 r. w zawodach w Sanoku druh Kazimierz Żurowski zdobył pierwsze miejsce w biegach. W marszu na 10 km, w którym brało udział pięć drużyn, pierwsza przybyła do mety drużyna sokola z Zagórza w składzie Słowik, Górniak, Lipiński, Proń, Kordys, Witwicki, Mazurkiewicz, Brehun, Kwiecień, Zakrzewski, Liss, Batruch i Osiński. W 1929 r. odbył się w Zagórzu doraźny Zlot Sokoli II Okręgu połączony z okręgowymi zawodami lekkoatletycznymi.
W 1931 r. w rozgrywce okręgowej w siatkówkę sokole drużyny męska i żeńska osiągnęły pierwsze miejsca oraz przyczyniły się do zwycięstwa okręgowej drużyny sanockiej (w jej skład wchodziło 4 druhów z Zagórza), nad drużynami przemyską, drohobycką i samborską.
W 1933 r. podczas zawodów o uzyskanie Państwowej Odznaki Sportowej zagórskie gniazdo zdobyło odznakę za strzelanie. Zagórscy sportowcy wzięli także udział w powiatowych zawodach lekkoatletycznych, urządzonych staraniem Związku Strzeleckiego w Sanoku z okazji 25-lecia założenia „Strzelca”, podczas których dh Tadeusz Witwicki zdobył II miejsce w rzucie oszczepem, druhna C. Rossiwalówna zdobyła I miejsce i mistrzostwo powiatu we wszystkich konkurencjach żeńskich: skoku w dal, rzucie dyskiem, pchnięciu kulą i biegu na 60 m. Drużyna siatkówki zdobyła I miejsce i mistrzostwo powiatu, łącznie gniazdo zdobyło 6 nagród i dyplomów.
Publiczne ćwiczenia odbywały się w Zagórzu, Lesku i Sanoku. Drużyny brały udział w zawodach w siatkówce i koszykówce: w Zagórzu, Sanoku, Przemyślu i dzielnicowych we Lwowie. Podczas rozgrywki dzielnicowej w siatkówce, drużyna żeńska okręgu II (4 druhny zagórskie i 3 sanockie) zdobyła pierwsze miejsce, uzyskując tym samym sposobem tytuł „mistrza dzielnicowego”.
W 1936 r. w „Sokole” działały sekcje: lekkoatletyczna, gier i zabaw sportowych (siatkówki i koszykówki), kajakowa, kolarska oraz narciarska. Dnia 10 stycznia 1937 r. zagórskie gniazdo, wspólnie z „Sokołem” z Turki, Sanoka i Sambora, zorganizowało sokole zawody narciarskie w Turce koło Stryja.
Współpraca z wojskiem
W 1928 r. zarząd gniazda wszedł w porozumienie z wojskiem i Powiatową Komendą Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Sanoku celem urządzenia stadionu z ruchomą strzelnicą. Inicjatywa ta spotkała się z ogromnym uznaniem ze strony Związku: Obyśmy Gniazd takich, jak w Zagórzu, mieli jak najwięcej!
Podczas przeprowadzonych w 1934 r. w Zagórzu ćwiczeń z zakresu przysposobienia wojskowego, zagórskie gniazdo z powierzonych mu zadań wywiązał się wzorowo, co było potwierdzone przesłanymi przez starostwo podziękowaniami na ręce prezesa gniazda i komendantów poszczególnych drużyn.
PCK przy „Sokole”
Od maja 1933 r. przy „Sokole” działało Koło Polskiego Czerwonego Krzyża (pierwsze w Dzielnicy Małopolskiej), liczące początkowo 73 członków. W skład zarządu wchodzili: dr Jan Puzdrowski (lekarz-przewodniczący), ks. Władysław Wójcik (zastępca przewodniczącego), Stanisław Skowron (skarbnik), Edward Toruński (sekretarz), oraz członkowie zarządu: Franciszek Bartnik, Józef Neer, Stanisław Burda. Postawiono sobie zadanie zorganizowania drużyn ratowniczych PCK. Przewodniczący przeprowadził trzy-miesięczny kurs ratownictwa i obrony przeciwgazowej dla drużyny sokolej i harcerskiej (32 osoby). Kurs obejmował wykłady teoretyczne i ćwiczenia praktyczne z anatomii i fizjologii, udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej, ogółem 72 godziny. Władysław Lipiński wziął udział w 4-tygodniowym kursie wojewódzkim we Lwowie, otrzymując uprawnienia instruktora II klasy. Zostały zakupione materiały dydaktyczne, książki, broszury, tablice, jednak brakowało fachowego sprzętu ratowniczego. Staraniem przewodniczącego udało się zdobyć dla „Sokoła” dwie skrzynie ratownicze oraz torbę lekarską zaopatrzoną w leki i przybory medyczne.
Kobiety
Dużą rolę w „Sokole” odgrywały kobiety. W sierpniu 1930 r. powołano Oddział Sokolic, do którego wstąpiło 16 druhen. W 1931 r. powstała przy „Sokole” żeńska drużyna harcerska. Zajęcia z Sokolicami prowadziła dh Mieczysława Polińska.
Zloty, obchody rocznicowe
Członkowie zagórskiego „Sokoła” byli organizatorami oraz brali udział w licznych defiladach, pokazach sportowych oraz zlotach organizowanych przez inne gniazda. Organizowano pokazy ćwiczeń gimnastycznych z okazji uroczystych obchodów rocznic historycznych oraz świąt narodowych. Szczególnie uroczyście obchodzono rocznice uchwalenia Konstytucji 3 Maja oraz powstań narodowych. Towarzystwo „Sokół” w Zagórzu inicjowało obchody rocznic historycznych oraz świąt narodowych, gromadząc się pod zagórskim Krzyżem Pamiątkowym.
W listopadzie 1928 r. zorganizowano uroczystość 10-lecia Odrodzenia Polski, podczas której występowała orkiestra kolejowa, wysłuchano transmisji mowy ministra kolei, wieczorem zapłonęły ognie na okolicznych wzgórzach „Sobótki”, rozpalone przez drużynę harcerską. Święto zakończono uroczystą akademią i zabawą taneczną.
Staraniem zarządu Towarzystwa wmurowano we fronton kościoła tablicę ku uczczeniu 10-lecia Odrodzenia Polski. Udekorowano medalami groby dwóch druhów poległych w walce z Ukraińcami. Z inicjatywy „Sokoła” powstał komitet budowy pomnika „Wolności”.
Dnia 12 lipca 1936 r. odbyła się w gmachu „Sokoła” uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej ku uczczeniu pamięci i zasług budowniczego gmachu sokolego śp. Dha Puzdrowskiego. W uroczystości wzięły udział gniazda z Sanoka, Brzozowa, Ustrzyk Dolnych, prezes Dzielnicy Małopolskiej Marian Wolańczyk, wiceprezes okręgu IV dh Karol Janicki z Przemyśla i naczelnik tegoż okręgu dh profesor Skarbowski z Jarosławia. Uroczystą Mszę św. z tej okazji odprawił ks. Władysław Wójcik, a kazanie wygłosił ks. prof. Gościński z Chyrowa. Po uroczystej defiladzie oddziałów sokolich nastąpiło poświecenie tablicy, wykonanej w kamieniu według projektu rzeźbiarza dha Józefa Sitarza z Sanoka. Po uczczeniu pamięci zmarłego chwilą ciszy, wysłuchano przemówienia na temat zadań sokolstwa, wygłoszonego przez prezesa Dzielnicy Małopolskiej dh dr Wolańczyka, następnie dh major Polityński z Sanoka, przypomniał zasługi dh Puzdrowskiego. Uroczystość zakończono odegraniem przez orkiestrę kolejową poloneza Moniuszki.
Zloty
Zagórscy Sokoli byli organizatorami regionalnych zlotów sokolich, a także brali udział w licznych zlotach organizowanych przez inne gniazda. W pierwszych miesiącach istnienia zagórskie „Sokoła” wysłało na zlot do Przemyśla 15 ćwiczących druhów. Członkowie „Sokoła” z Zagórza uczestniczyli w III Zlocie Sokolstwa Polskiego w Krakowie (1896), IV Zlocie Sokolstwa Polskiego we Lwowie (1903), w V Zlocie „Grunwaldzkim” w Krakowie, zorganizowanym z okazji 500. rocznicy zwycięstwa nad Krzyżakami i odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego (1910). Sokoli z Zagórza wzięli też udział w VI Zlocie Gniazd Sokolich Okręgu IV w Sanoku (1908), w Zlocie IV Okręgu w Samborze (1914). Na VII Zlot do Poznania (1929) wyjechało 28 druhów i 24 druhny. W 1929 r. Zarząd gniazda wysłał delegatów na obchód 25-lecia „Sokoła” III i IV we Lwowie. W 1932 r. gniazdo wzięło udział w zlocie w Czerniowcach. W Zlocie we Lwowie w 1933 r. wzięło udział 54 osoby z zagórskiego gniazda. W 1933 r. zagórscy Sokoli wzięli udział w uroczystości rozwinięcia sztandaru w Medzilaborcach.
Dnia 23 czerwca 1929 r. zorganizowano Zlot Okręgowy w Zagórzu. W dniu 14 listopada 1937 r. odbył się wiec sokoli w Zagórzu, przy udziale zaproszonych gości z sąsiednich gniazd, w liczbie ok. 100 osób. Uroczystą Mszę Św. odprawił ks. kapelan Władysław Wójcik. Po wygłoszonych referatach, dokonano uroczystego otwarcia przybudówki Sokolni. Wiec zakończył pokaz ćwiczeń gimnastycznych oraz wieczornica.
Jubileusze gniazda
Dnia 13 lipca 1924 r. zagórskie gniazdo obchodziło 30-lecie swego istnienia. W tej sprawie Towarzystwo wysłało odezwę do wszystkich okręgów: (…) „ospałych i gnuśnych jest wielu – niestety jeszcze więcej obojętnych. Kresowa placówka nasza, jak była dotychczas – i nadal musi pozostać twierdzą polskiego Ducha Narodowego, redutą, która odeprze wszelkie wrogie przeciw Polsce skierowane ataki (…).
W dniach 15 i 16 września 1934 r. odbyły się uroczystości sokole z okazji jubileuszu 40-lecia założenia gniazda zagórskiego i poświęcenia Sokolni, odbudowanej po pożarze w 1933 r. W uroczystościach wzięły udział 354 osoby, w tym 121 umundurowanych druhów w strojach uroczystych, 101 w strojach polowych, 22 druhny, 7 pocztów sztandarowych, 12 przedstawicieli okręgu IV oraz 7 reprezentantów innych gniazd. Z tej okazji zorganizowano zawody okręgowe w strzelaniu i lekkoatletyczne. Uroczysty wieczór rozpoczął się od odegrania przez zagórską orkiestrę kolejową marsza sokolego. Prezes dr Puzdrowski przedstawił bogate sprawozdanie z 40-letniej pracy, poprzedzone uczczeniem pamięci zmarłych założycieli i zasłużonych członków gniazda. Do pochodu stanęło 96 druhen i 126 druhów umundurowanych, 114 druhów nieumundurowanych, 12 kolarzy z Przemyśla, 16 harcerek i 20 strażaków kolejowej drużyny pożarniczej z Zagórza. W poczcie sztandarowym wystawiono 8 sztandarów gniazdowych. Po licznych przemówieniach, wzniesiono okrzyk na cześć najjaśniejszej Rzeczypospolitej, odegrano hymn państwowy, po czym druh Mieczysław Terlecki (Sokół II Lwów) odczytał ułożony przez siebie wiersz poświęcony 40-leciu gniazda: „Na uroczystość 40-lecia istnienia sokolni w Zagórzu oraz odbudowania jej”:
Czterdzieści lat-to jest pół wieku prawie
Niezłomnie tu-trzymacie straż Druhowie,
polskości straż.
I cicho wiernie-służycie polskiej sprawie,
By wzorem cnót się wszelkich stać ludowi,
więc kocha Was lud nasz!
Nie zgięła Was-ni wojna, ni pożoga,
Ni żaden trud-nie złamał Waszej woli-
Nie znaliście, co przed zaborcą trwoga,
Bo prosto była wytknięta Wasza droga.
Sokoli!
Jak Feniks znów-ożyliście z popiołów,
By polskość krzewić dalej wpośród bliźnich
w jasną ich przyszłość wieść.
Bo nie ma trudów, znojów dla Sokołów,
Gdy służyć trzeba-najdroższej swej Ojczyźnie,
więc cześć Wam, cześć!
Niechaj upłynie lat Wam znowu dużo, dużo
I niechaj Bóg trwać wiecznie Wam pozwoli –
Żyj, działaj, trwaj Sokolnio tu w Zagórzu,
a razem z nią i Wy Sokoli!
(Zagórz, 15.X.1934)
Po odczytaniu aktu poświęcenia zaproszeni goście wpisywali się do księgi pamiątkowej. Do wspólnego obiadu zasiadło około 200 osób. Następnie rozpoczęły się pokazy gimnastyczne, które wywarły na gościach duże wrażenie. Dnia 15 września odbyły się zawody lekkoatletyczne IV okręgu. Konkurowano w biegu na 100 m mężczyzn, biegu na 60 m kobiet, skoku w dal, w skoku wzwyż, skoku o tyczce, rzucie dyskiem, rzucie oszczepem i pchnięciu kulą.
Uroczystość zbiegła się ze srebrnym jubileuszem 25-letniej prezesury dha dr Puzdrowskiego. Wiceprezes Dzielnicy Małopolskiej Władysław Ceremuga, po złożeniu gratulacji i życzeń, wręczył, w imieniu przewodnictwa dzielnicy, dyplom uznania dla gniazda zagórskiego za 40-letnią wytrwałą, wszechstronną, owocną i wzorową pracę w wiernej służbie idei sokolei, oraz za hart wobec klęski i dokonanie w ciągu jednego roku, wśród ciężkich warunków, dzieła wzniesienia, na miejsce spalonej doszczętnie sokolni, nowej placówki na chwałę i ku obronie niepodległej Polski oraz dla rozwoju sokolstwa.
Sztandar gniazda zagórskiego
Dnia 13 lipca 1930 r. obchodzono uroczystość poświęcenia sztandaru sokolego (…) przed 38-miu laty założona placówka polskości przetrwała wszystkie burze, ataki i zakusy wrogie „Sokołowi”, a w dniu 13 lipca b.r. otrzyma widomy znak jedności i siły, stanie się redutą polskości na południowych Kresach Rzeczypospolitej.
W programie uroczystości znalazły się korowód orkiestry kolejowej, wizyta czeskich Sokołów, pochód do kościoła parafialnego, gdzie odbyło się poświęcenie sztandaru i ślubowania, „Festiwal sokoli” z pokazami ćwiczeń fizycznych oraz uroczysty bankiet. Na uroczystość przybyły drużyny sokole z Leska, Łukawicy, Ustrzyk, Lutowisk, Chyrowa, Dobromila, Lwowa, Przemyśla, Sanoka, Rymanowa i delegaci z Borysławia oraz z Żupy Koszyckiej (Czechy) w liczbie 350 osób. Poświęcenia sztandaru dokonał w zastępstwie ks. biskupa Fischera, ks. prałat Stefan Momidłowski. Na symbolicznych rodziców chrzestnych wybrano Jana hr. Potockiego, prezesa gniazda Rymanowa i dh Gabriela Łepkowskiego. Podczas zabawy tanecznej odtańczono besedę przez 8 par czeskich i mazura – 8 par polskich. (…) uroczystość pozostawiła niezwykły efekt moralny i zadokumentowała żywotność „Sokoła”, którego żadne przeciwności nie zdołają wytrącić z raz obranej drogi.
Wycieczki i zloty
Towarzystwo „Sokół” propagowało turystykę regionalną i krajoznawczą. Cyklicznie urządzano wycieczki piesze w obrębie rodzinnej miejscowości i okolic. Przyjmowano także zaproszenia lokalnych gniazd. W 1898 r. zorganizowano 9 wycieczek. Wspólnie z sanockim gniazdem, zagórscy druhowie wzięli udział w wycieczce do Królewskiej Studzienki, zorganizowali wycieczkę na „polankę dumań” w okolice Zagórza. Dla uczczenia osoby dr Galanta druhowie postanowili nazwać jedną z jego ulubionych tras wycieczkowych między Starym a Nowym Zagórzem – „Ścieżką im druha dr Galanta”.
Natomiast 7 czerwca 1931 r. 75 członków „Sokoła” z Zagórza, Sanoka, Leska, Przemyśla i Lwowa uczestniczyło w zlocie Żupy Vychodoslovenskiej im. Jana Kollara w Koszycach. Podczas wycieczki zwiedzano tamtejszą Sokolnię oraz boisko sportowe z krytymi trybunami, mogące pomieścić 2 tys. widzów. Dr Puzdrowski oraz pozostali goście złożyli uroczystą wizytę burmistrzowi, wojewodzie oraz wicekonsulowi RP. Uroczysty pochód sokoli liczył ok. 1800 osób. Po uroczystych przemówieniach, na boisku prezentowano ćwiczenia gimnastyczne, tańce narodowe, a następnie kampania wojskowa zademonstrowała ćwiczenia bojowe.
Dnia 22 czerwca 1931 r. zorganizowano wycieczkę do miejscowości Medzilaborce, w której wzięło udział 550 osób z okręgu sanockiego. Cyklicznie urządzano festyny sokole, zabawy taneczne, wieczorki okolicznościowe, spotkania „opłatkowe” i „święcone”, które jednoczyły brać sokolą. Co miesiąc urządzano wieczornice, na których miały miejsce odczyty, pogadanki i deklamacje. Występowano też z wykładami: Krótki pogląd na rozwój gimnastyki (Obrębski), W pamięć i cześć walki w r. 31, o stosunkach politycznych i społecznych w Polsce i sąsiednich krajach przed wybuchem powstania listopadowego (dr. Krϋger), O znaczeniu ćwiczeń fizycznych dla zdrowia fizycznego i duchowego (dr Galant).
Przy „Sokole” działał chór, który występował podczas licznych uroczystości, min. w czasie obchodu setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza. Występy chóru były stałym elementem różnego rodzaju imprez. Pielęgnowano repertuar ojczysty. Sekcja teatralna prowadzona była przez druhnę Langową, następnie przez Czownickiego. Kółko teatralne urządzało przedstawienia i zabawy taneczne.
„Sokół” posiadał własną bibliotekę. W 1896 r. biblioteka liczyła 24 tomy. W 1898 r. – 90 tomów, w 1931 r. – 500 tomów. W gmachu „Sokoła” odbywały się spotkania innych towarzystw. W „Sokole” mieściła się biblioteka Towarzystwa Szkoły Ludowej.
Wybuch II wojny światowej doprowadził do załamania działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Zagórzu, które już po jej zakończeniu nie odrodziło się. W gmachu Sokolni mieści się obecnie Miejsko – Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Zagórzu.
Anna Sebastiańska