26 lutego 1911 r. odbyło się spotkanie, podczas którego podjęto decyzję o utworzeniu Harcerstwa Polskiego.
W związku z przypadającą 105. rocznicą tego wydarzenia warto przypomnieć, jak ważną rolę w jego początkach odegrało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.
Powstanie Harcerstwa Polskiego powszechnie kojarzone jest z Andrzejem Małkowskim i jego żoną Olgą. Niewielu jednak wie, że w chwili powstania Harcerstwa w 1911 r. Małkowski był niespełna 23-letnim studentem. W związku z czym do realizacji idei Baden-Powella potrzebna mu była pomoc. Z prośbą o wsparcie zwrócił się do Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokół?, bez wsparcia którego trudno jest sobie wyobrazić początki polskiego skautingu.
Krzyż harcerski z oznaczeniem najwyższego stopnia harcerskiego – harcerza Rzeczypospolitej
Historyczne spotkanie
Oficjalna decyzja o powstaniu harcerstwa zapadła we Lwowie 26 lutego 1911 r., podczas spotkania zarządu ?Sokoła?, na które zaproszeni zostali przedstawiciele ?Zarzewia? i ?Eleusis?. Decyzja o zwróceniu się po pomoc do ?Sokoła? wynikała zapewne stąd, że tylko ?Sokół? posiadał niezbędną infrastrukturę oraz kadrę instruktorską potrzebną do prowadzenia działalności skautowej. Z zaproszonych organizacji pewne doświadczenie posiadali członkowie ?Zarzewia? (Związek Młodzieży Polskiej ?Zet?, Liga Narodowa). Natomiast ruch ?Eleusis? był luźnym stowarzyszeniem studenckim ślubującym poczwórną wstrzemięźliwość – od alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty, które jednak wywarło duży wpływ na charakter polskiego ruchu skautowego.
Podczas spotkania jako pierwszy o skautingu mówił druh ?Sokoła? Eugeniusz Piasecki. Po nim głos zabrał Andrzej Małkowski, którego argumenty ostatecznie przekonały działaczy ?Sokoła? o wartości nowego ruchu. Uchwała o utworzeniu harcerstwa została oficjalnie potwierdzona przez zarząd ?Sokoła? 2 dni później. I to właśnie datę 28 lutego 1911 r. należy uznać za początek istnienia Harcerstwa Polskiego.
Młodzież sokola
Fakt zainteresowania się przez Towarzystwo Gimnastycznego ?Sokół? ruchem skautowym nie powinien nikogo dziwić. ?Sokół? od dawna szukał sposobu na zainteresowanie młodzieży działalnością narodową, ponieważ sam pozostawał organizacją zrzeszającą osoby dorosłe. W początkach XX wieku był organizacją znaną, wpływową, o ugruntowanej pozycji w społeczeństwie. Co więcej, posiadało liczną kadrę instruktorską, wielu aktywnych i oddanych działaczy (tylko na terenie Autro-Węgier 230 oddziałów i 28 tys. członków) oraz sprzęt i środki niezbędne do prowadzenia szerokiej działalności patriotyczno-sportowej (sprzęt, boiska, sokolnie).
Ćwiczenia „Sokoła” z karabinami podczas Zlotu Grunwaldzkiego, Kraków 1910 r.
Pierwsi instruktorzy
W następstwie decyzji o utworzeniu Harcerstwa już 20 marca 1911 r. zorganizowano pierwszy kurs skautowy w Skolem. Takie kursy skautowe do wybuchu I wojny światowej organizowano przy okazji zlotów i kursów sokolich, co zapewne pozwalało zaoszczędzić czas i pieniądze. W organizację pierwszego kursu zaangażowanych było wielu Sokołów, nie zabrakło wśród nich Andrzeja Małkowskiego, który prowadził większość zajęć, zapoznając uczestników ze swoją książką ?Scouting jako system wychowania młodzieży? ? będącej tłumaczeniem i opracowaniem książki Baden-Powella ?Scouting for boys?.
Ukończenie kursu przez nowych instruktorów otwarło drogę do utworzenia pierwszych drużyn skautowych we Lwowie – trzech męskich i jednej żeńskiej. W tym samym czasie przy władzach ?Sokoła? we Lwowie utworzono 21 maja 1911 r. Naczelną Komendę Skautową, która 18 grudnia 1911 r. została przemianowana na Związkowe Naczelnictwo Skautowe. W ten sposób skauting stał się nieodłącznym elementem struktur ?Sokoła?. Funkcję Komendanta Naczelnej Komendy Skautowej objął Kazimierz Wyrzykowski – wieloletni naczelnik ?Sokoła?, który aż do 1914 r. był głównym organizatorem kursów skautowych.
Zapewne niewielu czytelników wie, że Małkowskiemu na początku do skautingu nie bardzo się śpieszyło. A ze skautingiem zapoznał się przy okazji? wymierzonej mu kary. Za spóźnienie na zajęcia został zmuszony do przetłumaczenia książki Baden-Powella na język polski. Dopiero w trakcie tej pracy zrozumiał i docenił wartość nowego ruchu, któremu pozostał wierny do końca życia.
?Skaut?
Rola i znaczenie mediów w kształtowaniu patriotycznych postaw Polaków była w tamtych czasach nie mniejsza niż obecnie. Doskonale zdawano sobie z tego sprawę, dlatego zaraz po wakacjach 1911 r. dzięki wsparciu finansowym ?Sokoła?, zaczął się ukazywać dwutygodnik ?Skaut?, którego pierwszym redaktorem został Andrzej Małkowski. ?Skaut? pod redakcją Małkowskiego zyskał dużą popularność i niewątpliwie odegrał bardzo istotną rolę w popularyzacji i błyskawicznym rozwoju polskiego skautingu. Po wyjeździe Małkowskiego redakcję nad dwutygodnikiem objął inny członek ?Sokoła? ? Ignacy Kozielewski, autor hymnu harcerskiego ?Wszystko co nasze Polsce oddamy?, który został opublikowany 15 października 1911 r. Kozielewski prowadził ?Skauta? do 1914 r. W tym samym czasie z ramienia Naczelnej Komendy Skautowej wizytował powstające drużyny skautowe oraz był jednym z instruktorów kursów w Skolem.
Dwutygodnik skaut, Lwów 1912
Już w październiku 1911 r. prezes ?Sokoła? Ksawery Fischer zobowiązał wszystkie gniazda do tworzenia drużyn skautowych, dzięki czemu z kilkunastu drużyn istniejących pod koniec 1911 r. harcerstwo upowszechnia się wszędzie tam, gdzie działa ?Sokół?. Zdecydowane i wielokierunkowe wsparcie ?Sokoła? dla rodzącego się skautingu polskiego musiało wywrzeć duże wrażenie na ostatnich Oddziałach Ćwiczebnych ?Zarzewia?, które utrzymywały pewną formę niezależności, dlatego już w listopadzie 1911 r. podporządkowały się władzom ?Sokoła?, co pozwoliło ujednolicić polski skauting na całym obszarze działania.
Czuwaj!
Polskie nazewnictwo do skautingu wprowadzone zostało w czerwcu 1912 r. dzięki książce Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera ?Harce młodzieży polskiej?. Dzięki ich pracy takie wyrażenia jak harcerstwo, harce, harcmistrz, zastęp i zastępowy na stałe weszły do słownika polskiego harcerza. Z tradycji ?Sokoła? zaczerpnięte zostało również hasło ?czuwaj?, które było hasłem Zlotu Grunwaldzkiego w 1910 r. ? wielkich obchodów 500. rocznicy zwycięstwa wojsk polskich pod Grunwaldem. W tradycji ?Sokoła? należy również szukać zwrotów ?druh?, ?druhna? i ?czołem?.
Na Światowym Zlocie Skautów
W 1913 r. odbywał się światowy zlot skautów w Birmingham, na który udała się reprezentacja polskiego skautingu. W wyprawie uczestniczyło 53 skautów ze wszystkich zaborów na czele z Tadeuszem Strumiłło i Andrzejem Małkowskim. Sztandar w barwach narodowych, towarzyszący grupie polskich skautów, przypominał o istnieniu Polski, co odnotowała angielska prasa. Drużyna polska cieszyła się powszechną sympatią, przede wszystkim przez karną postawę i wyrobienie fizyczne, czym wyróżniała się na tle innych drużyn skautowych. Poranna gimnastyka obozu polskiego codziennie ściągała tłumy innych skautów. Obóz odwiedził nawet Baden-Powell, któremu raport w imieniu Polaków złożył sam Andrzej Małkowski.
Baden Powell wita polskich skautów, Birmingham 1913
Skauting w Poznaniu
W zaborze pruskim skautingiem szybko zainteresowały się władze miejscowego ?Sokoła?, które już pod koniec sierpnia 1912 r. przeprowadziły w Poznaniu informacyjny kurs skautowy. Kurs poprowadzili Jerzy Grodyński i Tadeusz Strumiłło. Utworzono również Poznańską Komendę Dzielnicową pod przewodnictwem wiceprezesa ?Sokoła? w Niemczech Ksawerego Zakrzewskiego, którego wspierać mieli Tadeusz Powidzki oraz Wiktor Maćkowiak. Wybijającą się postacią w tworzącym się harcerstwie poznańskim był Cezary Jindra, członek ?Sokoła? poznańskiego, który w 1912 r. założył pierwszy w Poznaniu zastęp skautowy. Zastępy skautowe zaczęli także organizować dwaj młodzi i energiczni Sokoli ? Antoni Jahns i Antoni Wysocki.
Skauci poznańscy niemal niezwłocznie organizują pierwsze wycieczki, ćwiczenia polowe i obchody rocznic narodowych, m.in. powstania styczniowego. Kółka skautowe powstają przy ?Sokole?, ale i polskich parafiach. Młodzi skauci włączają się również w akcję bojkotu niemieckich sklepów i towarów, stając przed sklepami niemieckich właścicieli i wstrzymują każdego Polaka przed wejściem, przypominając o powinności wspierania polskiego handlu. Zresztą podobnie rzecz miała się w Galicji, gdzie pierwszy Zjazd Drużynowych i Plutonowych 24-25 marca 1912 r., wyraził swoje przekonania w jednym z punktów ogłoszonej rezolucji: ?Wszystkich skautów obowiązuje zasada popierania przemysłu polskiego (?) i bezwzględnego przeprowadzenia w życiu bojkotu wyrobów obcych?.
Skauci na Śląsku
W tym samym czasie idea skautingu dotarła na Śląsk (w 1913 r. działały już pierwsze zastępy skautowe). Jednak ze względu na represje niemieckie rozwinięcie szerszej działalności okazało się możliwe dopiero w 1920 r., przy pomocy Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, dzięki któremu Harcerstwo objęło wszystkie powiaty Śląska i osiągnęło stan ponad 6 tys. harcerzy. Jednak poczucie przynależności skautów śląskich do Polski ujawniło się już wcześniej, kiedy około 400 Sokołów i skautów ze Śląska Cieszyńskiego znalazło się pod dowództwem Józefa Hallera w Legionach Polskich.
Logo współczesnych organizacji harcerskich – ZHP i ZHR
ZHP
Dzięki wsparciu ?Sokoła? w kilka lat harcerstwo swoim działaniem objęło wszystkie zabory oraz polskie środowiska emigracyjne. W 1913 r. istniało już 138 drużyn skautowych w ponad 70 miastach, skupiających blisko 7 tys. młodzieży i instruktorów. Lata 1914-1918 były okresem przejściowym dla wielu organizacji, ze względu na zaangażowanie ich członków w działania zbrojne. Nie inaczej było w przypadku polskiego harcerstwa, z szeregów którego wyszły tysiące żołnierzy polskich walczących o niepodległość Polski. Do ostatecznego zjednoczenia harcerstwa doszło 1-2 listopada 1918 r. ? w dniu powołania Związku Harcerstwa Polskiego.
Damian Małecki
wSokole.pl
Zdj. wikipedia.org\ipn.gov.pl\ZHR\ZHP
Bibliografia
M.M. Drozdowski, Harcerstwo a narodziny i początki II Rzeczypospolitej (1910-1921), Warszawa 1998.
Kolbuszewska, Trzynastu wspaniałych, Poznań 2008.
Małolepszy i Z. Pawluczuk, Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867?1997, Częstochowa 2001.
Ryfowa, Działalność Sokoła Polskiego w zaborze pruskim i wśród wychodźstwa w Niemczech 1884?1914, Warszawa-Poznań 1976.
Sikorski, Szkice z dziejów harcerstwa polskiego w latach 1911-1939, Warszawa 1989
Srebrna księga Sokoła katowickiego, Katowice 1922.
Złota Księga Sokoła Poznańskiego, Poznań 1936.
Artykuły
Bogucki, Sokolstwo ? Skauting ? Harcerstwo Geneza powstania w latach 1909 – 1911 Harcerstwa Polskiego, ?Sokół Pomorski?, styczeń-marzec 1998, nr 1, s. 4-5.
Błażejewski, ?Sokół Pomorski?, Dh Ignacy Kozielewski Sokół ? autor hymnu harcerskiego, lipiec wrzesień 2002, nr 1, s. 14.