Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie posiada w swoich zbiorach unikatową kolekcję pamiątek związanych z działalnością Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Liczy ona 4.000 pozycji inwentarzowych, w przedziale czasowym od lat 60. XIX w. do czasów obecnych.
O wyjątkowości tego zbioru świadczy jego różnorodność. Wśród eksponatów są: medale, znaczki, odznaczenia, plakiety, puchary, sprzęt sportowy, sztandary, proporczyki, mundury i stroje sportowe, grafika, plakaty, znaczki pocztowe, pamiątki osobiste członków „Sokoła”, w sumie 450 obiektów. Kolekcję uzupełniają zbiory biblioteczne: 360 egzemplarzy książek, broszur i czasopism oraz źródła archiwalne w liczbie 1100. Ponadto w kolekcji znajduje się 1900 fotografii. Szczególnie cenne pochodzą z przełomu XIX i XX w. Wśród nich znajduje się album, dar dla Antoniego Durskiego, Naczelnika „Sokoła” Macierzy, zawierający portrety grona nauczycielskiego we Lwowie, a także założycieli gniazd T.G. „Sokół”. Kolekcja Muzeum jest wyjątkowa i cenna również z uwagi na fakt, że do naszych czasów zachowało się stosunkowo niewiele źródeł do dziejów polskiego sokolstwa, na co miał wpływ charakter samej organizacji, która pod zaborami i po II wojnie światowej działała w konspiracji. Dużo pamiątek przepadło w pożodze dwóch wojen światowych. W tym miejscu należy podziękować darczyńcom oraz pracownikom Muzeum, którzy docierali do żyjących jeszcze w 2 poł. XX w. „Sokołów” i pozyskiwali od nich pamiątki, zachowując dla przyszłych pokoleń te niezwykle cenne świadectwa historyczne. Konsekwentna, przemyślana polityka pozyskiwania i gromadzenia zbiorów Muzeum pozwala dzisiaj przybliżyć historię tej pierwszej na ziemiach polskich organizacji sportowej, która nie tylko stwarzała płaszczyznę dla rywalizacji sportowej, ale kształtowała świadomość narodową i poczucie patriotyzmu.
Warunki w jakich rodziła się idea Towarzystwa były szczególne. Po upadku powstania 1863 r., pomimo ogromu poniesionych strat i rozpętania przez rosyjskiego zaborcę okrutnych represji skutkujących konfiskatami majątków, masowymi aresztowaniami i zsyłkami do najdalszych terenów Rosji, świadoma i patriotyczna część Polaków nie pogodziła się z kolejnym ciosem zadanym Ojczyźnie. Uznano wówczas, że główny wysiłek należy skupić na innych niż konspiracyjne czy powstańcze działaniach. Wśród powstających wówczas ruchów i inicjatyw, mających charakter „pracy organicznej” rodzi się idea Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, dla którego najważniejszym celem było dążenie do wszechstronnego rozwoju fizycznego rodaków, kształtowanie w nich właściwych postaw obywatelskich: odpowiedzialności, niezłomnego charakteru oraz dyscypliny, słowem niezbędnych cech dla jednostkowych czy też wspólnych działań.
Początki organizacji były skromne. We Lwowie, w drugiej połowie 1866 r., w środowisku młodzieży akademickiej powstaje projekt założenia kółka gimnastycznego celem wspólnego uprawiania gimnastyki i szermierki. Założycielami nie byli ani gimnastycy, ani sportowcy w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz ludzie ideowi, którzy rozumieli, że rozwój każdego człowieka, a zatem i całego narodu, musi iść równomiernie i harmonijnie, tak pod względem cielesnym, jak i duchowym. Myśl tę streszczono w krótkiej, łacińskiej maksymie, będącej jednocześnie pierwszym hasłem „Sokoła”: „W zdrowym ciele zdrowy duch” (Mens sana in corpore sano). Inicjatorami tej idei byli: prawnik Klemens Żukotyński, Ludwik Goltental, późniejszy inżynier kolei, Jan Żaplachta – Zapałowicz, major wojsk powstańczych 1863 r. Klemens Żukotyński rozpoczął agitację wśród kolegów i znajomych, pobierając wpisowe w wysokości 1 zł. Pierwszego listopada 1866 r. zebrał kilkudziesięciu zwolenników w sali gimnastycznej dr. Bacodego. Pierwszym nauczycielem gimnastyki został Stanisław Szytyliński, który pełnił taką samą funkcję w korpusie miejskiej straży ogniowej. Aby pokonać ewentualne trudności legalizacyjne pozyskali dla swojego pomysłu osoby starsze i wpływowe. Wśród nich znalazł się dr Józef Milleret – radny miasta i lekarz domowy ówczesnego namiestnika, hr. Gołuchowskiego.
Na zebraniu założycielskim w dniu 16 grudnia 1866 r., przyjęto statut na wzór działającego już od 1862 r. w Czechach i na Morawach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Dzień jego zatwierdzenia przez Namiestnictwo – 7 lutego 1867 r.- przyjmuje się za datę narodzin polskiego „Sokoła”. Początkowo Towarzystwo nie posiadało nazwy „Sokół”, która staje się oficjalną w 1869 r. Jako godło organizacji przyjęto wizerunek sokoła podczas lotu, trzymającego w szponach ciężarek gimnastyczny. Nieprzypadkowo dokonano takiego wyboru. Sokół symbolizujący mądrość, dumę, waleczność godnie zastępował zakazanego przez władze zaborcze orła. Wkrótce widniał na sztandarach i stał się symbolem narodowym.
Wśród osób zasłużonych dla „Sokoła” w tamtym czasie należałoby wymienić wiele nazwisk, ale bez wątpienia najwybitniejszą postacią Towarzystwa był Antoni Durski. Urodzony w 1854 r. w Zbarażu, swoje losy z gimnastyką związał w roku 1874, wstępując do Ochotniczej Straży Ogniowej „Sokół”. Rok później zgłosił swoją kandydaturę na nauczyciela gimnastyki w T.G. „Sokół”. I chociaż jego podanie zostało pozytywnie rozpatrzone, to prawdopodobnie przez bardzo młody wiek – miał wówczas tylko 21 lat – formalną nominację otrzymał po roku 1 sierpnia 1876 r. Bardzo szybko wykazał ogromne zaangażowanie. Postawił sobie wiele celów, które konsekwentnie, w miarę upływu czasu realizował. Przede wszystkim zwiększył frekwencję młodzieży, którą bez wątpienia przyciągnęły do „Sokoła” atrakcyjne propozycje spędzania wolnego czasu – od wycieczek i zabaw do wieczorków i spotkań towarzyskich.
Zdawał sobie sprawę iż w przypadku rozprzestrzeniania się idei sokolej w innych miastach muszą istnieć właściwe opracowania techniczne, odpowiednie wskazówki odnośnie prowadzenia zajęć i ćwiczeń. Pisze więc porady – początkowo w „Przewodniku Gimnastycznym”, następnie powstają fachowe podręczniki, dające początek polskiej literaturze gimnastycznej. Durski rozumiał także, że do promowania idei sokolej potrzeba odpowiednio wykwalifikowanych nauczycieli. Na jego wniosek wydział „Sokoła” lwowskiego zorganizował w 1881 r. kurs teoretyczno-praktyczny dla nauczycieli gimnastyki. Pociągnął on za sobą kolejne. I tak w najbliższych latach w wielu miastach i miasteczkach Galicji wychowankowie szkoły Durskiego służyli pomocą, kierując nowe organizacje sokole na właściwe tory. Ogromny i nie do przecenienia wkład Durskiego w ugruntowanie i rozwój sokolstwa dostrzegli już jemu współcześni. W 1900 r. Naczelnik obchodził 25-lecie pracy sokolej; z tej okazji 33 Towarzystwa mianują go swym członkiem honorowym, wpływa 186 depesz gratulacyjnych z różnych stron kraju i z zagranicy, a wszystkie dzienniki rozpisują się o jego zasługach. Durski umiera 6 listopada 1908 r. Zostaje pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Jego pogrzeb staje się wielką, patriotyczną manifestacją całego społeczeństwa.
Lwowski „Sokół” przez pierwszych 17 lat był jedynym tego typu zrzeszeniem na ziemiach polskich. W 1884 r. powstają kolejne oddziały zwane gniazdami, nie tylko w zaborze austriackim ale również na terenie zaboru pruskiego, gdzie organizacja rozwijała się w walce o prawa narodowe i przeciwko nasilającemu się kursowi polityki germanizacyjnej. Zupełnie inne warunki polityczne charakteryzowały zabór rosyjski, w którym „Sokół” zaistniał dość późno, bo dopiero w 1905 r. i na krótko, gdyż już w 1907 r. mógł działać jedynie w konspiracji, pod szyldem różnych organizacji: „Wioślarzy”, „Cyklistów”, „Łyżwiarzy”. Równocześnie z rozwojem na ziemiach polskich, sokolstwo zaczęło rozprzestrzeniać się na obczyźnie. Z oczywistych względów najdynamiczniej w tych krajach, do których Polacy z powodów zarobkowych emigrowali w XIX w. najliczniej, a więc w Niemczech i Francji, a poza Europą także w Stanach Zjednoczonych. Z czasem przekształciło się w potężną organizację łączącą wokół emblematu sokoła Polaków, których łączyła nie tylko przeszłość historyczna ale i wspólny cel – odzyskanie przez Polskę niepodległości.
Narodowo-patriotyczny charakter „Sokoła” wyrażał się w jego działalności oświatowej, kulturalnej, towarzyskiej, a bezpośrednio przed I wojną światową – w przygotowaniu swych członków do udziału w walce o odzyskanie niepodległości. Przykładem ilustrującym te działania, był m.in. Zlot Grunwaldzki Sokoła w 1910 r. w Krakowie, w 500. rocznicę wiktorii grunwaldzkiej, na którym obok ćwiczeń gimnastycznych i pokazów demonstrowano przygotowanie bojowe członków organizacji. W uroczystościach tych, o mocnym wydźwięku narodowym i patriotycznym, wzięło udział ponad 90 tys. osób. Organizacje sokole reprezentowało ponad 7 tys. Sokołów i Sokolic, w tym ok. 800 przybyłych z ziem zaboru rosyjskiego i pruskiego oraz ze Stanów Zjednoczonych i Francji. Na obchody tej rocznicy Maria Konopnicka napisała Rotę – pieśń, która stała się zlotowym hymnem Sokołów, a z czasem także drugim hymnem narodowym.
Wybuch I wojny światowej w 1914 r. zastał sokołów przygotowanych do bezpośredniego udziału w polskich formacjach wojskowych. Młodzież zrzeszona w gniazdach wstępowała w szeregi tworzonych Legionów Polskich, głównie II Brygady zwanej również Żelazną lub Karpacką, gdzie służyło około tysiąca Sokołów. Na zew wojenny zareagowali członkowie „Sokoła” z gniazd polonijnych działających w USA i Kanadzie. Po przeprowadzeniu szkoleń i kursów wojskowych 18 tys. sokolich żołnierzy i oficerów zasiliło szeregi tworzonej w 1918 r. we Francji Armii Polskiej, na czele której stanął gen. Józef Haller. (Wcześniej działał we lwowskim „Sokole”, w 1912 r. jako kapitan i członek komendy „Sokoła”, utworzył pierwsze polowe drużyny sokole, przygotowujące się do walki o niepodległość). Wybitnymi członkami tej organizacji byli również: Ignacy Jan Paderewski oraz Roman Dmowski, których działalność oraz patriotyczne zaangażowanie na polu politycznym podczas Konferencji Pokojowej w Wersalu miały fundamentalne znaczenie dla odradzającej się państwowości. Sokoli czynnie uczestniczyli w powstaniach: wielkopolskim i śląskich, znaleźli się także w szeregach obrońców Ojczyzny podczas najazdu sowieckiego 1920 r.
Po zakończeniu wojny i powstaniu niepodległej Polski sokolstwo mogło zjednoczyć się w sposób instytucjonalny, tworząc ogólnokrajową strukturę organizacyjną. W 1919 r. powstał Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. Organizacja stała się ośrodkiem życia kulturalnego i sportowego. Prowadziła nadal zajęcia z przysposobienia wojskowego, przygotowując młodych ludzi do służby wojskowej.
Wielu znakomitych sportowców okresu międzywojennego wywodziło się z „Sokoła”. Wśród nich można wymienić: lekkoatletkę Jadwigę Wajsównę i Stanisławę Walasiewiczównę, zapaśnika Stanisława Cyganiewicza, pięściarza Henryka Chmielewskiego oraz biegacza długodystansowego Józefa Nojiego. Wybuch II wojny światowej przerwał działalność organizacji. Jej członkowie stanęli do obrony Ojczyzny, podobnie jak ich poprzednicy w latach 1918-1921. Brali udział w kampanii wrześniowej, w obronie Warszawy i Lwowa, walczyli w formacjach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz w konspiracyjnych strukturach Polskiego Państwa Podziemnego. Z organizacji „Sokół” wywodzili się między innymi gen. Mariusz Zaruski, żeglarz, taternik i legionista, gen. Władysław Anders, dowódca Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, gen. Stanisław Sosabowski, organizator 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej czy marsz. Edward Śmigły-Rydz, Naczelny Wódz w wojnie obronnej 1939 roku.
Po wojnie, w diametralnie zmienionej sytuacji politycznej w Polsce, praktycznie nie było warunków pozwalających na prowadzenie swobodnej, niezależnej działalności. Pomimo licznych trudności podjęto jednak próbę reaktywowania Towarzystwa. Pierwsze gniazdo rozpoczęło działalność w Krakowie już w marcu 1945 r. Niestety w lipcu 1947 r. ówczesne władze doprowadziły do likwidacji organizacji oraz przejęcia jej majątku. Przez kolejnych 50 lat sokoli w Polsce działają w konspiracji. Legalna i nieprzerwana praca rozwija się w Polish Falcons w USA i Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” we Francji. Po politycznym przełomie 1989 r. naturalnym stało się odrodzenie ruchu sokolskiego w kraju.
Fragment bogatej kolekcji TG „Sokół” można zobaczyć na ekspozycji stałej Muzeum, zatytułowanej „Dzieje sportu polskiego i olimpizmu”. Eksponaty są również wypożyczane i prezentowane na wystawach czasowych, w innych placówkach muzealnych.
Marzena Jaworska
Artykuł ukazał się dzięki uprzejmości Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie